Hak İhlali Dosyalarının AİHM ve BM Süreçlerine Taşınması
Bu bölüm, “iç hukuk yolunu düzgün tamamladım, şimdi dosyamı AİHM veya BM’ye götürebilir miyim?” diyenler için temel bir yol haritasıdır.
AİHM başvurusu ile BM başvurusunun nasıl ve hangi belgelerle yapılacağı ise yine sitemizdeki diğer sayfalarda adım adım açıklanmaktadır.
Uluslararası başvurunun gücü, ulusal düzeyde izlenen doğru ve etkili adımlara bağlıdır. Ulusal düzeyde zayıf hazırlanan bir dosyanın, uluslararası arenada güçlü bir başvuruya dönüşmesi genellikle pek mümkün olmamaktadır.
1) Neden Uluslararası Aşama Gerekir?
Bazen ülke içindeki mahkemeler, idareler veya yüksek yargı organları hak ihlallerini tam olarak gidermez. Bu durumda Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) veya Birleşmiş Milletler (BM) komiteleri devreye girebilir. Ama bu kurumlar “ilk başvuru mercii” değildir. Önce ülke içindeki yolların denenmiş ve etkili yürütülmüş olmasını isterler. Yani AİHM ve BM, son duraktır.
2) “İç Hukuk Yollarını Etkili Biçimde Bitirmek” Ne Demek?
Sadece “itiraz ettim” ya da “dava açtım” demek yetmez.
- Doğru mahkemeye,
- Doğru sürede,
- Doğru gerekçeyle
başvurmuş olmanız gerekir.
AİHM şuna bakar: “Bu kişi iddiasını ülkesindeki mahkemelere açıkça anlattı mı?” Eğer siz içeride “adil yargılanmadım”, “deliller hukuka aykırı”, “idare kararım hukuksuz” demediyseniz, AİHM’de bunları ileri sürmeniz mümkün değildir.
3) Ceza Dosyaları İçin Yol
Ceza soruşturmaları ve davalarında genelde şu sıra izlenir:
- Soruşturma / tutuklama / hüküm
- İtiraz veya istinaf (Bölge Adliye Mahkemesi)
- Temyiz (Yargıtay)
- Anayasa Mahkemesi bireysel başvurusu
- AİHM
Bu aşamalarda özellikle şu şikâyetlerin yerel düzeyde söylenmiş olması çok önemlidir: haksız tutuklama, makul sürede yargılanmama, dijital delillerin hukuka aykırılığı, savunma hakkının kısıtlanması. Söylenmemişse AİHM “iç hukuk tüketilmedi” diyebilir.
4) İdari Dosyalar İçin Yol
Pasaport iptali, KHK işlemleri, kamu görevinden çıkarma, disiplin cezası, ikamet izni iptali gibi konular idari alana girer. Çoğu zaman şu sıra izlenir:
- İdareye itiraz / üst makama başvuru (zorunluysa)
- İdare mahkemesi
- Bölge idare mahkemesi
- Danıştay
- Anayasa Mahkemesi
- Sonra AİHM veya uygun BM komitesi
Bu tür dosyalarda ayrıca “yürütmenin durdurulması” talep etmek başvuruyu güçlendirir. Çünkü “zararı içeride durdurmaya çalıştım” demiş olursunuz.
5) AİHM mi, BM mi?
Genel kural: Eğer Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi kapsamındaki klasik bir hak ihlali varsa (adil yargılanma, özgürlük ve güvenlik, ifade özgürlüğü, kötü muamele, mülkiyet, aile hayatı vb.), önce AİHM düşünülür.
BM komiteleri ise:
- AİHM’e gidilemeyen konularda,
- Devletin ilgili BM ek protokolünü kabul ettiği durumlarda,
Ya da özellikle işkence/kötü muamele iddialarında
tercih edilebilir.
Ama aynı olayı aynı anda birden fazla uluslararası yere taşımak bazen başvurunun reddine yol açar. Bu yüzden güçlü olan yolu seçmek gerekir.
6) Süreler: AİHM’de 4 Ay Kuralı
AİHM’e başvuru süresi iç hukukta sizi bağlayan son kararı öğrendiğiniz günden itibaren 4 aydır. Bu süre çok katıdır. Eksik form, geç gönderilen posta, içi boş başvuru çoğu zaman kabul edilmez. BM organları bazı dosyalarda daha esnek olsa da “çok gecikmiş” başvuruları kabul etmeyebilir. Bu yüzden dosya kesinleşir kesinleşmez uluslararası aşama düşünülmelidir.
Özetle;
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne taraf bir devletin yetki alanı içinde hakları ihlal edilen herkes başvurabilir.
Başvuru için iç hukuk yollarının tüketilmesi, 4 ay içinde yapılması ve somut delillerle desteklenmesi gerekir.
En sık ihlaller özgürlük, adil yargılanma, özel hayat, ifade özgürlüğü ve mülkiyet hakkı alanlarında görülür.
