İade ve İstinabe Arasındaki Farklar

Uluslararası ceza işbirliğinde en sık karıştırılan iki mekanizma olan iade ve istinabe, her ne kadar aynı adlî yardımlaşma sistemi içinde yer alsalar da, amaçları ve sonuçları itibarıyla tamamen farklı kurumlaradır. İade, bir kişinin başka bir devlete teslim edilmesini, istinabe ise bir usul işleminin yurt dışında yapılmasını ifade eder. Bu yazı, iade ve istinabe arasındaki temel farkları, her iki sürecin nasıl işlediğini ve siyasi suç istisnasının bu mekanizmalara nasıl yansıdığını sade bir çerçeveyle açıklamaktadır.

Uluslararası ceza işbirliğinde sık kullanılan iki kavram vardır: iade ve istinabe.
İkisi de devletler arasında adlî yardımlaşma aracıdır; ama konuları, amaçları ve sonuçları tamamen farklıdır.

Kısaca:

İade, bir kişinin teslim edilmesi ile ilgilidir.
İstinabe, bir usul işleminin (tanık, delil vb.) başka ülkede yapılması ile ilgilidir.

İade Nedir?

Suçluların iadesi, bir kişinin:

Başka bir ülkede işlediği iddia edilen suç nedeniyle,
Hakkında soruşturma/kovuşturma yapılması veya verilmiş bir cezanın infaz edilmesi için,

o ülkeye teslim edilmesidir.

Yani iade: “Kişinin, yargılanmak veya cezasını çekmek üzere başka bir devlete gönderilmesi”dir.

İstinabe Nedir?

İstinabe ise:

Bir mahkemenin veya savcılığın,
Başka bir ülkedeki adlî makamdan,

kendi davası için tanık dinlemesini, beyan almasını, belge/delil toplamasını resmî olarak istemesidir.

Yani istinabe:“Kişinin değil, işlemin yurt dışına gönderilmesi”dir.

Temel Farklar (Tablo Hâlinde)

Aşağıdaki özet, ikisini yan yana görmeni kolaylaştırır:

	İade	İstinabe
Konu	Kişinin teslim edilmesi	Usul işleminin (tanık, delil, keşif vb.) yapılması
Amaç	Kişinin yargılanması veya cezasının infazı	Devam eden davada gerekli delil ve beyanların toplanması
Kim Talep Eder?	Devletler (merkezî makamlar, savcılıklar, mahkemeler)	Genellikle mahkeme veya savcılık
Sonuç	Kişi fizikî olarak başka ülkeye gönderilir	Kişi bulundukları ülkede dinlenir; belgeler oradan gelir
Kişi Bakımından	Özgürlük alanı doğrudan etkilenir (yakalama, tutuklama)	Genellikle ifade verme, tanıklık, belge sunma yükümlülüğü
Hukukî Çerçeve	İade sözleşmeleri, ceza işbirliği anlaşmaları	Adlî yardımlaşma, tebligat ve delil sözleşmeleri
Siyasi Suç Etkisi	Siyasi suçlarda genelde iade yasağı uygulanabilir	Siyasi nitelikli dosyalarda istinabe yasağı gündeme gelebilir

Süreç Bakımından Fark

İade Sürecinde:

Çoğu zaman kişi hakkında tutuklama kararı veya kesinleşmiş mahkûmiyet vardır.
Talep eden devlet:
- “Bu kişiyi bana gönder, yargılayayım / cezasını infaz edeyim” der.
Talep edilen devlet:
- Kişiyi geçici olarak yakalar,
- İade şartlarını (çifte suçluluk, zamanaşımı, siyasi suç istisnası vb.) inceler,
- Şartlar uygunsa, kişiyi teslim eder.

İstinabe Sürecinde:

Esas dava zaten talep eden ülkede yürür.
İhtiyaç, başka ülkede bulunan tanık, taraf, belge veya delillere yöneliktir.
Talep eden mahkeme/savcı:
- “Şu tanığı mahkeme huzurunda dinle, şu belgelere eriş ve bana gönder” der.
Talep edilen ülke makamı:
- Kendi usul hukukuna göre işlemi yapar,
- Tutanak ve belgeleri resmî kanallarla geri gönderir.

Siyasi Suç Açısından Fark

Siyasi suç ve iade yasağı:
- Kişi siyasi nitelikte bir suçlama nedeniyle aranıyorsa,
- Talep edilen devlet bu kişiyi iade etmeyebilir.
Siyasi suç ve istinabe yasağı:
- Aynı kişi hakkında yürütülen siyasi nitelikte bir soruşturma için,
- Talep edilen devlet delil toplama, tanık dinleme, bilgi paylaşma taleplerini de reddedebilir.

Böylece devlet şunu söylemiş olur: “Ne bu kişiyi geri göndererek, ne de delil toplayarak, siyasi nitelikte olduğunu düşündüğüm bir takibata katkı sunmam.”