Uluslararası adlî yardımlaşmada önemli ilkelerden biri de siyasi suçlarda istinabe yasağıdır.

Kısaca:

Bir kişi veya olay, siyasi nitelikte bir suç isnadıyla başka bir devlette soruşturuluyorsa, bu kişiyle ilgili delil toplama, tanık dinleme, bilgi-belge temini gibi işlemler için yapılan uluslararası istinabe talepleri çoğu zaman kabul edilmez.

Bu, siyasi suç istisnasının, yalnızca iade (teslim) aşamasında değil, delil toplama ve yargılamayı destekleme aşamasında da devreye girebileceği anlamına gelir.

Siyasi Suç Nedir?

• Siyasi suç, esas itibarıyla devletin siyasal yapısına, yönetim biçimine veya kamu otoritesine yönelik, siyasal amaç taşıyan suçları ifade eder.
• Saf siyasi suçlar (örneğin salt düşünce açıklaması, propaganda, barışçıl gösteri) ile
• Bağlantılı siyasi suçlar (siyasi amaç uğruna işlenen ama aynı zamanda adi suç unsuru da içeren fiiller) arasında ayrım yapılır.

Uluslararası hukukta ağır şiddet içeren terör eylemleri, savaş suçları, insanlığa karşı suçlar vb. genellikle “siyasi suç” istisnasının koruması dışındadır; yani bunlar için ne iade ne de istinabe bakımından otomatik bir siyasi suç koruması söz konusu olmaz.

Neden Siyasi Suçlarda İstinabe Yasağı Var?

Siyasi suçlarda istinabe yasağının mantığı, siyasi suçlarda iade yasağına benzemektedir:

1. Ceza adaletinin siyasallaşmasına katkı vermeme
   • Otoriter veya baskıcı rejimlerde ceza hukuku, kolayca siyasi muhalefeti bastırma aracı hâline gelebilir.
   • Böyle durumlarda, bir devletin muhalifleri hakkında başlattığı soruşturmayı, diğer devletlerin istinabe yoluyla desteklemesi, siyasi baskıya ortak olmak anlamına gelebilir.
2. Siyasi görüşe dayalı takibata destek vermeme
   • Kişi, siyasi düşüncesi, kimliği, inancı veya örgütlenme faaliyetleri nedeniyle suçlanıyorsa,
   • Delil toplama, ifade alma, tanık dinleme gibi işlemlerle bu takibata dışarıdan “meşruiyet kazandırmak” istenmez.
3. Sığınma ve korunma mekanizmalarıyla uyum
   • Siyasi suç istisnası, çoğu zaman sığınma (iltica) hukuku ile birlikte işler.
   • Bir ülke, bir kişiyi siyasi nedenlerle geri göndermiyorsa (iade etmiyorsa), aynı kişiye karşı yürüyen siyasi mahiyetteki soruşturma için delil toplama konusunda da yardımcı olmak istemez.

Bu nedenle birçok düzenlemede, şu yönde hükümler yer alır:

• “Siyasi nitelikte suçlar veya askerî suçlar için adlî yardımlaşma (istinabe) talepleri reddedilebilir.”
• “Talep, kişinin siyasi görüşü, dini, milliyeti vb. nedeniyle cezalandırılması amacı taşıyorsa, adlî yardımlaşma yapılmaz.”

İstinabe ve Siyasi Suç: Ne Tür Talepler Reddedilebilir?

Siyasi suç istisnası, özellikle şu tür istinabe taleplerinde gündeme gelebilir:

• Siyasi nitelikte olduğu değerlendirilen bir soruşturma kapsamında:
  • Tanık dinlenmesi,
  • Şüpheli/sanık beyanının alınması,
  • Banka kayıtları, iletişim verileri veya örgütsel bağlantı listeleri gibi hassas bilgilerin temini,
  • Kişinin siyasi faaliyetleriyle ilgili örgüt, dernek, sendika, basın faaliyeti kayıtlarının talep edilmesi.

Talep edilen devlet, böyle bir dosyada şu soruları sorar:

• Bu soruşturmanın gerçek niteliği nedir?
• İsnat edilen fiiller, esasen ifade özgürlüğü, örgütlenme özgürlüğü, toplantı ve gösteri hakkı gibi faaliyetlerden mi kaynaklanıyor?
• Talebin amacı:
  • Gerçek anlamda bir ceza adaleti sağlamak mı,
  • Yoksa siyasi muhalefeti sindirmek, korkutmak veya susturmak mı?

Eğer talep edilen devlet, soruşturmanın siyasi amaçlı olduğu kanaatine varırsa, delil toplama taleplerine cevap vermeyebilir, yani istinabeyi reddedebilir.

Siyasi Suç – Terör Suçu – İstinabe İlişkisi

Güncel tartışmanın en yoğun olduğu konudur:

• Bir ülke, belli bir hareketi veya örgütü “terör örgütü” olarak tanımlayıp,
• Tüm üyelerini, destekçilerini veya sempatizanlarını ağır cezalarla takip edebilir.

Bu durumda:

• Talep eden devlet, delil toplama ve istinabe taleplerini “terör suçları” başlığı altında yapar.
• Talep edilen devlet ise, bu talepleri incelerken şuna bakar:
  • Gerçekten ağır şiddet, sivillere yönelik saldırı, bombalama, toplu öldürme gibi unsurlar mı var?
  • Yoksa fiilen siyasi muhalefet, barışçıl örgütlenme, düşünce açıklaması, sendikal/basit finansal faaliyetler mi söz konusu?

Fiilin özü itibarıyla:

• Barışçıl siyasi faaliyet olduğu,
• Soruşturmanın siyasi saiklerle yürütüldüğü,
• Talebin, kişinin siyasi/düşünsel kimliğini bastırmaya yönelik olduğu kanaati oluşursa,

talep edilen devlet, “bu dosya siyasi niteliktedir” diyerek istinabe talebini reddedebilir.

Uygulamada Siyasi Nitelikli İstinabe Talepleri Nasıl Değerlendirilir?

Talep edilen devletin makul olarak dikkat ettiği bazı noktalar şunlardır:

1. Dosyanın genel bağlamı
   • Ülkede olağanüstü hâl, yaygın siyasi baskı, yargı bağımsızlığı sorunu vb. var mı?
   • İlgili kişiler, örneğin gazeteci, insanlar hakları savunucusu, akademisyen, sendikacı, muhalif siyasetçigibi gruplara mı mensup?
2. Suçlamanın içeriği
   • Delil talep edilen fiiller, somut şiddet eylemlerine mi dayanıyor, yoksa daha çok örgüt üyeliği, propaganda, toplantıya katılma, bağış yapma, sosyal medya paylaşımı gibi faaliyetler mi?
3. İnsan hakları riski
   • Talep konusu soruşturmada, geri planda işkence, kötü muamele, adil yargılanmama riski var mı?
   • Delil talebi, kişinin ileride ağır hak ihlallerine maruz kalacağı bir yargılama sürecine mi hizmet edecek?

Bu sorulara verilen cevaplar, talep edilen devleti şu sonuca götürecektir:

• “Bu dosya, esas itibarıyla siyasi bir takibattır; bu nedenle istinabe talebini yerine getirmek uygun değildir.”

İstinabe Yasağı, Kişiyi Otomatik Olarak Tam Bir Korumaya mı Alır?

Hayır; şu ayrımı net tutmak önemli:

• Siyasi suç istisnası ve istinabe yasağı:
  • Başka bir devletin yürüttüğü siyasi nitelikteki soruşturmaya aktif şekilde destek verilmemesini sağlar.
• Ancak bu, talep edilen devletin:
  • Kişiyi asla soruşturamayacağı,
  • Kendi hukukuna göre açık ve ağır bir suç varsa hiç adım atamayacağı

anlamına gelmez.

Eğer kişi, bulunduğu ülkede de suç olan fiilleri işlemişse, o ülke kendi hukukunu bağımsız olarak uygulayabilir. Siyasi suç istisnası, esas itibarıyla başka bir devlet adına harekete geçmeme ilkesidir.