Cezaevinde Hak İhlalleri ve Başvuru Mekanizmaları (CİK, Ombudsman, CPT)
Cezaevlerinde yaşanan hak ihlalleri—kötü muamele, sağlık hizmetlerine erişim engeli, iletişim kısıtlamaları, usulsüz disiplin cezaları gibi durumlar—sadece bireysel mağduriyetler değil, aynı zamanda hukukun üstünlüğü açısından ciddi uyarı işaretleridir. Bu sayfa, böyle bir ihlalle karşılaştığınızda hangi mercilere, hangi süre içinde ve nasıl başvurabileceğinizi sade biçimde anlatmak için hazırlandı. Amaç, her adımda yazılı ve delilli hareket ederek hem kendi hakkınızı korumanız hem de olası misillemelere karşı güvenli ve etkili bir başvuru süreci yürütmenizi sağlamaktır.
Başvurabileceğiniz başlıca yollar
Ceza infaz kurumunda bir hak ihlaline maruz kaldıysanız (ör. kötü muamele, sağlık hizmetlerine erişimin engellenmesi, mektup/telefon/ziyaret kısıtlamaları, disiplin cezalarında usulsüzlük), başvurabileceğiniz başlıca yollar vardır.
Temelde iki eksen izlenir: (1) hızlı ve bağlayıcı ulusal yollar ile (2) izleme/denetim ve tavsiye niteliğindeki mekanizmalar.
- Ulusal ve hızlı başvuru yolu:
- İnfaz Hâkimliği (disiplin ve uygulama şikâyetleri; çoğu durumda ilk ve en etkili yol)
- Gerekli ise Cumhuriyet Savcılığı (işkence/kötü muamele iddiası ve suç duyurusu)
- İzleme/denetim ve tavsiye mekanizmaları:
- Cezaevi İzleme Kurulları (CİK): Kurumsal koşulları yerinde görüp raporlayan sivil izleme organı
- Kamu Denetçiliği Kurumu (Ombudsman/KDK): İdarenin işlem, eylem ve tutumlarına karşı tavsiye kararı veren idari başvuru yolu
- CPT (Avrupa İşkenceyi Önleme Komitesi): Bireysel şikâyet merci değil; ağır ve sistematik ihlaller konusunda gizli bilgi iletimi yapılan, önleyici uluslararası izleme organı
Amaç; hangi durumda hangi mercie, hangi süre içinde ve hangi delillerle başvurmanız gerektiğini adım adım göstermek ve olası misilleme riskine karşı talep edilebilecek koruyucu önlemleri hatırlatmaktır. İlk kural: süreleri kaçırmayın, her adımı yazılı ve delilli ilerletin.
1) İnfaz Hâkimliği
Ne için? Cezaevi idaresinin işlem/uygulamaları, disiplin cezaları, iletişim–mektup–ziyaret kısıtları, sağlık/koşullar vb.
a) Disiplin cezasına karşı 15 günlük şikâyet süresi
5275 sayılı Kanun (Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun)
Madde 47/3:
“Hükümlü, disiplin cezasının kendisine tebliğinden itibaren on beş gün içinde infaz hâkimine şikâyette bulunabilir.“
Bu açık hüküm, disiplin cezalarına karşı başvuru süresinin 15 gün olduğunu düzenler. Şikâyet, doğrudan İnfaz Hâkimliğine yapılabileceği gibi, cezaevi müdürlüğü aracılığıyla da iletilebilir.
b) İnfaz hâkimliği kararına karşı itiraz süresi
4675 sayılı İnfaz Hâkimliği Kanunu
Madde 6/2:
“İnfaz hâkiminin verdiği kararlara karşı, tebliğden itibaren bir hafta içinde itiraz edilebilir.“
Yani infaz hâkimi şikâyet üzerine karar verdikten sonra, bu karara karşı başvurucu (ya da savcı) 1 hafta içinde itiraz edebilir.
Ancak uygulamada bazı karar türlerinde mahkemenin gösterdiği süre 1 ila 2 hafta arasında olabiliyor; bu nedenle karar metninde belirtilen süreye dikkat etmek gerekir.
c) Usul hükümleri
4675 sayılı Kanun madde 5 ve 6 ayrıca şu esasları belirler:
- Başvuru dilekçesi doğrudan infaz hâkimliğine veya cezaevi müdürlüğü/cumhuriyet başsavcılığı aracılığıyla verilebilir.
- İdare, dilekçeyi 3 gün içinde infaz hâkimliğine iletmekle yükümlüdür.
İnfaz hâkimi kararı verir, karar kesinleşmeden uygulanmaz (istisnalar hariç).
2) Cezaevi İzleme Kurulları (CİK)
4681 sayılı Kanunla kurulan, sivil ve bağımsız izleme mekanizmasıdır. Ceza infaz kurumlarının yönetim, işleyiş ve uygulamalarını yerinde görüp raporlar ve ilgili mercilere iletir. Bireysel şikâyetleri inceleyip gözlem raporuna dönüştürmesi beklenir; idari yaptırım gücü yoktur ama izleme raporları yoluyla sistematik sorunları görünür kılar.
Nasıl başvurulur?
- Bulunduğunuz kurumun bağlı olduğu Adlî Yargı Adalet Komisyonu çevresindeki İzleme Kuruluna yazılı başvuru (cezaevi idaresi aracılığıyla “CİK’e gönderilmek üzere” denerek verilebilir).
- Başvuruda olay, tarih, yer, varsa belgeler/sağlık raporu eklenmeli.
- Kurul, ziyaret ve raporlama yapar; bulguları ilgili mercilere iletir.
- CİK hızlı karar veren bir merci değildir; izleme ve raporlama yapar. Buna rağmen, CİK’e yapılan başvuru KDK ve AYM/AİHM süreçlerinde önemli bir kanıt niteliği taşır.
3) Kamu Denetçiliği Kurumu (Ombudsman / KDK)
Kamu idaresinin (cezaevi dâhil) işlem, eylem ve tutumlarına karşı idari başvuru yolu. Yargı kararı vermez; öneri/iyileştirme kararlarıyla idare üzerinde baskı oluşturur.
Zorunlu ön koşul ve süreler:
- Önce idareye (cezaevi/başsavcılık) yazılı başvuru yapın. İdare 60 gün içinde cevap vermezse zımnî ret olur.
- Ret cevabının tebliğinden (veya 60 günün dolmasından) itibaren 6 ay içinde KDK’ya şikâyet yapılır. KDK başvuruyu kural olarak 6 ay içinde karara bağlar.
- Nasıl başvurulur?
- Cezaevi aracılığıyla yazılı dilekçe (ısrarla KDK’ya gönderilmek üzere ibaresi koyun) ya da dışarıdan aile/avukat üzerinden online/fizikî başvuru mümkündür. Kimlik ve iletişim bilgileri, olay özetini ve talepleri açık yazın.
- Bağlayıcı yargı kararı değil; tavsiye/öneri kararı. Ancak kamu idaresi üzerinde etkili ve ileride AYM/AİHM başvurularında “etkililik”/iç hukuk yolları adımı olarak kullanılabilir.
4) CPT (Avrupa İşkenceyi Önleme Komitesi)
CPT, Avrupa Konseyi’nin önleyici izleme organıdır; bireysel şikâyet incelemez, yargısal başvuru değildir. Ancak kişilerden gelen gizli bilgiler bir ülke ziyareti sırasında değerlendirilir; ağır ihlallerin görünür olmasına katkı sağlar.
Ne zaman CPT’ye yazılır?
- İşkence/kötü muamele iddiası, ağır ve sistematik ihlaller, misilleme riski, etkisiz iç yollar şüphesi.
- Yazılı başvuru (olay, tarih, yer, kurum, sorumlu birim, tıbbi bulgular, tanık, dosya no). Yazışmalar gizli tutulur.
- Adres: Council of Europe – CPT, Avenue de l’Europe, F-67075 Strasbourg Cedex, France.
- CPT bireysel şikâyet çözmez veya tazminat vermez; amacı önlemek ve standartları yükseltmektir. Öncelikle ulusal yolları (özellikle İnfaz Hâkimliği) tüketmeye çalışın.
Son Notlar
- İç hukuk yollarını (özellikle İnfaz Hâkimliği) işletmek hem pratik sonuç hem de olası AYM/AİHM süreçleri için önemlidir.
- Dilekçelerinize “misilleme riskine karşı korunma” talebini ve “kamera/sağlık kayıtlarının saklanması” istemini ekleyin.
- Tüm başvuruların evrak kayıt numarasını not edin; mümkünse bir nüshasını dışarıya iletin.
