AİHM Süreciyle BM Süreci Arasındaki İlişki
Bireylerin uluslararası alanda adalet arayışında en çok başvurduğu iki mekanizma olan AİHM ve BM insan hakları sistemi, farklı işleyişlere sahip olsalar da Türkiye’de yaşanan hak ihlallerinin görünür kılınması ve giderilmesi açısından kritik öneme sahiptir. Bu iki yolun nasıl kesiştiğini, birbirini hangi açılardan tamamladığını ve başvuru stratejilerinde nasıl birlikte kullanılabileceğini anlamak, hem hukukçular hem de mağdurlar açısından hayati bir öneme sahiptir. Bu sayfa, AİHM süreci ile BM mekanizmaları arasındaki ilişkiyi, farkları ve pratik kullanım stratejilerini sade bir dille özetlemektedir.
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) ve Birleşmiş Milletler (BM) insan hakları mekanizmaları, bireylerin uluslararası düzeyde hak arayışına imkân tanıyan iki ayrı ama tamamlayıcı sistemdir. Her iki sistemin amacı, devletlerin insan hakları yükümlülüklerini denetlemek ve ihlallere karşı etkili giderim sağlamaktır. Ancak bu iki sürecin işleyişi, başvuru şartları ve hukuki etkileri açısından bazı önemli farklar ve kesişim noktaları bulunmaktadır.
1. Hukuki Temel ve Yapısal Farklılıklar
| Özellik | AİHM | BM Mekanizmaları |
| Dayanak | Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) | BM İnsan Hakları Sözleşmeleri (ICCPR, CAT vb.) |
| Kurumsal yapı | Yargı organı (mahkeme) | Denetim organı (komite, raportör, çalışma grubu) |
| Kararların niteliği | Bağlayıcı mahkeme kararı | Hukuki otoriteye sahip görüş ve tavsiyeler |
| Uygulama denetimi | Bakanlar Komitesi (Avrupa Konseyi) | OHCHR ve ilgili komiteler |
| Coğrafi kapsam | Avrupa Konseyi üyesi devletler | Küresel (sözleşmeye taraf tüm devletler) |
2. Başvuru Şartları ve Çifte İnceleme Sorunu
AİHM Başvurusu:
- İç hukuk yolları tüketilmiş olmalıdır.
- Başvuru yeni düzenlemeyle 4 ay içinde yapılmalıdır.
- Başvuru formu eksiksiz ve delilli olmalıdır.
BM Komiteleri (HRC, CAT vb.):
- İç hukuk yolları tüketilmiş olmalıdır.
- Aynı olay başka bir uluslararası merci tarafından incelenmişse, başvuru reddedilir.
- Bu nedenle AİHM’de incelenmiş bir dosya, BM komitelerine götürülemez.
- BM özel mekanizmaları (WGAD, WGEID, Özel Raportörler) için bu sınırlama geçerli değildir. Aynı olay hem AİHM’de hem WGAD’da incelenebilir.
3. Tamamlayıcı Kullanım Stratejisi
AİHM ve BM mekanizmaları, doğru stratejiyle birlikte kullanıldığında birbirini tamamlayıcı işlev görebilir:
- AİHM başvurusu öncesi BM görünürlüğü: WGAD veya özel raportörler aracılığıyla acil müdahale sağlanabilir.
- AİHM süreci uzun sürüyorsa: BM mekanizmaları üzerinden uluslararası kamuoyu oluşturulabilir.
- AİHM başvurusu yapılamıyorsa (süre geçti, iç hukuk tüketilemedi): BM özel mekanizmaları alternatif yol sunar.
- AİHM kararı sonrası BM takibi: Kararın uygulanmaması durumunda BM mekanizmaları devreye sokulabilir.
4. Türkiye Örneği: Paralel Süreçler
- Türkiye’de OHAL döneminde yaşanan hak ihlalleri, hem AİHM hem BM mekanizmaları tarafından ele alınmıştır.
- AİHM’de görülen bazı dosyalar, BM İnsan Hakları Komitesi tarafından “çifte inceleme” gerekçesiyle reddedilmiştir.
- Ancak WGAD, aynı olaylara ilişkin görüş yayımlamış ve Türkiye’ye serbest bırakma/tazminat çağrısı yapmıştır.
- Bu durum, BM özel mekanizmalarının AİHM sürecine destekleyici belge olarak kullanılabileceğini göstermektedir.
5. Kararların Etkisi ve Uygulama Denetimi
- AİHM kararları bağlayıcıdır ve Türkiye, Avrupa Konseyi üyesi olarak bu kararları uygulamakla yükümlüdür.
- BM komite kararları bağlayıcı değildir, ancak uluslararası hukukta yetkili yorum niteliği taşır.
- BM kararları, özellikle AİHM sürecinde delil, hukuki argüman ve uluslararası baskı unsuru olarak kullanılabilir.
6. Uygulayıcılar İçin Tavsiyeler
- AİHM başvurusu yapılmadan önce, BM özel mekanizmaları üzerinden görünürlük sağlanabilir.
- BM komitelerine başvuru yapılacaksa, AİHM süreci başlatılmadan önce dosya hazırlanmalıdır.
- AİHM’de reddedilen başvurular için BM mekanizmaları (özellikle WGAD, WGEID) alternatif yol olabilir.
- Her iki sistemin kararları, ulusal ve uluslararası savunma stratejilerinde birlikte kullanılmalıdır.
İki Sistem, Tek Amaç – İnsan Haklarını Korumak
AİHM ve BM mekanizmaları, farklı yapılar ve işleyişe sahip olsalar da, bireylerin hak arayışında birbirini tamamlayan iki güçlü araçtır.
Bu sistemlerin bilinçli ve stratejik kullanımı, hem hukuki başarıyı hem de uluslararası görünürlüğü artırır.
İlgili Linkler
BM’DEN TÜRKİYE’YE “KEYFİ TUTUKLULUK” UYARISI
