Sözleşme Temelli Organlar ve Özel Mekanizmalar
BM insan hakları sistemi, sözleşme temelli komiteler ile özel raportörler ve çalışma gruplarından oluşan iki ana sütun üzerinden işler. Bu yapılar, devletlerin insan haklarına ilişkin yükümlülüklerini izler, bireysel başvuruları inceler, acil müdahalelerde bulunur ve hükümetlerden açıklama talep ederek ihlalleri görünür kılar. Bu bölümde, BM’nin sözleşme organlarının nasıl çalıştığını, özel mekanizmaların hangi durumlarda devreye girdiğini ve Türkiye açısından pratik başvuru yollarını kısa ve anlaşılır bir çerçevede özetliyoruz.
Birleşmiş Milletlerin yapısı farklı organlara ve komitelere ayrılmıştır. Hukuki dayanağını sözleşmelerden alan komiteler ile BM İnsan Hakları Konseyinin özel yetkilendirmesiyle kurulan çalışma grupları ana iki kategoriyi oluşturur. Bu teşkilatlanma yapısı özel konulara gereken ilgiyi gösterebilmek adına BM’nin tercih ettiği bir yapılanmadır.
BM insan hakları sistemi iki sütun üzerinde çalışır:
- Sözleşme Temelli Organlar (Treaty Bodies) –Taraf devletlerin imzalayıp onayladığı insan hakları sözleşmelerinin nasıl uygulandığını denetleyen komitelerdir. Bu komitelerin varlık nedeni ve yetkisi, doğrudan ilgili sözleşmelerden gelir.
- Özel Mekanizmalar (Special Procedures) – BM İnsan Hakları Konseyi’nce görevlendirilen bağımsız raportörler ve çalışma gruplarıdır.
Bu mekanizmalar, devlet raporlaması, bireysel başvurular ve acil müdahaleler yoluyla ihlalleri görünür kılar, hükümetlerden açıklama ister, tavsiyeler yayımlar ve takip süreçleri yürütür.
A) Sözleşme Temelli Organlar: Ne Yapar, Nasıl Çalışır?
Temel araçlar
- Devlet raporları ve diyalog: Komiteler, taraf devletlerin periyodik raporlarını inceler ve nihai gözlemler yayımlar.
- Bireysel başvuru (Individual Communication): Bazı sözleşmeler, isteğe bağlı protokoller veya bildirimler ile bireylere komiteye şikâyet hakkı tanır. Başvurularda iç hukuk yollarının tüketilmesi, aynı konunun başka uluslararası merci önünde incelenmemesi, anonim olmama gibi kabul edilebilirlik koşulları bulunur. Gerekli hâllerde geçici tedbirler (interim measures) istenir; kararlar “Görüşler (opinion)” olarak yayımlanır ve takip,
- Zamanlama ve usul: İnsan Hakları Konseyi (HRC) başvurularında resmî bir süre sınırı yoktur; ancak aşırı gecikme “kötüye kullanım” sayılabilir (HRC İçtüzük Kural 96(c)). Komite, başvuruyu kayda alırken geçici tedbir talep edebilir ve devletlerden 6 ay içinde yanıt ister. Sonuçlar gizli oturumlarda değerlendirilir ve yayımlanır.
Not: Komite kararları mahkeme kararı gibi teknik olarak “bağlayıcı” olmasa da uluslararası hukukta yetkili yorum niteliği taşır ve etkili giderim yükümlülüğü bağlamında ağırlığı kabul edilir.
1. Sözleşme Temelli Organlar Hangileridir?
BM bünyesinde şu anda 10 sözleşme temelli organ bulunmaktadır:
- İnsan Hakları Komitesi (HRC) – Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme (ICCPR)
- Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi (CESCR) – Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi
- Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılması Komitesi (CERD) – Irk Ayrımcılığının Önlenmesi Sözleşmesi
- Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi (CEDAW) – CEDAW Sözleşmesi
- İşkenceye Karşı Komite (CAT) – İşkenceye Karşı Sözleşme
- Çocuk Hakları Komitesi (CRC) – Çocuk Haklarına Dair Sözleşme
- Göçmen İşçilerin Hakları Komitesi (CMW) – Göçmen İşçilerin ve Ailelerinin Haklarının Korunması Sözleşmesi
- Engelli Hakları Komitesi (CRPD) – Engelli Hakları Sözleşmesi
- Zorla ya da İrade Dışı Kaybetmeler Hakkında Çalışma Grubu (WGEID) – Zorla Kaybedilmelere Karşı Sözleşme
- İşkencenin Önlenmesi Alt Komitesi (SPT) – İşkenceye Karşı Sözleşmeye Ek İhtiyari Protokol (OPCAT)
2. Ne Yaparlar?
Sözleşme temelli organların temel işlevleri şunlardır:
- Devlet Raporlarını İncelemek: Taraf devletler, belirli aralıklarla sözleşmenin uygulanmasına ilişkin raporlar sunar. Komiteler bu raporları değerlendirir, sivil toplum kuruluşlarının sunduğu alternatif raporları da dikkate alarak “nihai gözlemler” (concluding observations) yayımlar.
- Bireysel Başvuruları Değerlendirmek: Bazı sözleşmeler, bireylerin komitelere başvuru yapmasına olanak tanır. Bu başvurular sonucunda komiteler “görüş” (opinion) adı verilen kararlar yayımlar. Bu görüşler bağlayıcı olmasa da, uluslararası hukukta yetkili yorum olarak kabul edilir ve devletler üzerinde ciddi bir siyasi ve hukuki baskı oluşturur.
- Genel Yorumlar Yayınlamak: Komiteler, sözleşme hükümlerinin nasıl yorumlanması gerektiğine dair rehber niteliğinde “genel yorumlar” (general comments) yayımlar. Bu yorumlar, devletler ve hukukçular için önemli bir başvuru kaynağıdır.
- Soruşturma ve Ziyaretler: Bazı komiteler, ciddi ve sistematik hak ihlalleri durumunda soruşturma başlatabilir veya ülkelere ziyaret gerçekleştirebilir. Özellikle İşkenceye Karşı Komite (CAT) ve İşkenceyi Önleme Alt Komitesi (SPT) bu yetkilere sahiptir.
3. Nasıl Çalışırlar?
Sözleşme temelli organların temel işlevleri şunlardır:
- Bağımsızlık: Komite üyeleri, devletlerden bağımsız olarak görev yapan uzmanlardır. Görev süreleri sınırlıdır ve taraf devletler tarafından seçilirler.
- Toplantılar: Komiteler genellikle yılda birkaç kez toplanır. Toplantılar Cenevre veya New York’ta yapılır.
- Şeffaflık ve Katılım: Komitelerin çalışmaları büyük ölçüde şeffaftır. Sivil toplum kuruluşları, akademisyenler ve diğer paydaşlar sürece katkı sunabilir. Gölge raporlar ve sözlü sunumlar bu katkının araçlarıdır.
- Takip Mekanizmaları: Komiteler, devletlerin tavsiyelere ne ölçüde uyduğunu izler. Uyum düzeyi düşükse, ek açıklama veya yeni rapor talep edebilirler.
Türkiye şu anda 10 sözleşme temelli organdan 4’üne bireysel başvuru hakkı tanımıştır:
- İnsan Hakları Komitesi (HRC – ICCPR)
- İşkenceye Karşı Komite (CAT)
- Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Kaldırılması Komitesi (CEDAW)
- Engelli Hakları Komitesi (CRPD)
Diğer komiteler için ya Türkiye taraf değildir ya da bireysel başvuru hakkını tanıyan protokolleri onaylamamıştır.
B) Özel Mekanizmalar: Özel Raportörler & Çalışma Grupları
BM İnsan Hakları Konseyi’nin atadığı bağımsız uzmanlar ve 5 üyeli çalışma gruplarıdır. Tematik alanlarda (ifade özgürlüğü, işkence, yargı bağımsızlığı, insan hakları savunucuları vb.) veya ülke bazlı çalışırlar.
Nasıl çalışırlar?
- İletişimler (communications):
- Acil çağrılar (urgent appeals): Devam eden veya gerçekleşme riski yüksek ihlaller için ivedi müdahale yazıları;
- İddia mektupları (allegation letters): Gerçekleşmiş ihlallere dair bilgi ve giderim talebi.
Bu yazılar, ilgili hükümete gönderilir; 60 gün gizlilik süresinden sonra kamuya açık veritabanında yayımlanır. İç hukuk yollarının tüketilmesi şartı aranmaz.
- Ülke ziyaretleri ve tematik raporlar: Bu raporlar aracılığıyla ilgili alandaki durumu yerinde değerlendirir, bulgularını raporlaştırır ve devletlere yönelik somut tavsiyelerde bulunarak bunların uygulanmasını izler.
İki kritik çalışma grubu ve yöntemleri
- Keyfî Tutuklamalar Çalışma Grubu (WGAD):
- Zorla ya da İrade Dışı Kaybetmeler Hakkında Çalışma Grubu (WGEID):
Türkiye ile etkileşim örneği: WGEID, 2025’teki 137. oturumunda Türkiye dâhil pek çok ülkeye ilişkin acil ve standart vakaları ele aldığını açıkladı. Bu tür oturumlarda akıbetin aydınlatılması için hükümetlerle yazışmalar yürütülür.
C) Türkiye’ye İlişkin Notlar
1. İnsan Hakları Komitesi (HRC) – ICCPR Kapsamı Türkiye, Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme’nin (ICCPR) Birinci İhtiyari Protokolü’ne taraftır ve İnsan Hakları Komitesi’ne (HRC) bireysel başvuru yapma hakkını tanımıştır.
Önemli Çekince: Türkiye, komite yetkisini tanırken “Aynı konunun başka bir uluslararası soruşturma veya çözüm merciince incelenmemiş veya incelenmekte olmaması” çekincesini koymuştur. Bu nedenle, AİHM önünde devam eden veya AİHM tarafından karara bağlanmış bir dosya için HRC’ye başvuru yapılamaz.
2. İşkenceye Karşı Komite (CAT) – Madde 22 Türkiye, 1988 beyanıyla İşkenceye Karşı Sözleşme’nin (CAT) 22. maddesi uyarınca bireysel başvuru hakkını kabul etmiştir.
Kullanım Alanı: İşkence, kötü muamele ve özellikle geri göndermeme (non-refoulement) ilkesine aykırılık iddialarında en etkili yollardan biridir. Komite, başvurularda devletten 6 ay içinde yanıt ister ve AİHM’e benzer şekilde geçici tedbir (interim measures) kararı alarak sınır dışı işlemlerini durdurabilir.
3. Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi (CEDAW) – İhtiyari Protokol (OP) Türkiye, CEDAW İhtiyari Protokolü’ne (OP-CEDAW) taraftır. Aile içi şiddet, cinsiyete dayalı ayrımcılık ve iş yaşamında eşitlik konularında etkilidir.
Zaman Bakımından Yetki: Protokolün yürürlüğe girdiği Ocak 2003 tarihinden sonra gerçekleşen olaylar için bireysel başvuru yapılabilir.
4. Engelli Hakları Komitesi (CRPD) – İhtiyari Protokol Türkiye, Engelli Hakları Sözleşmesi’nin (CRPD) İhtiyari Protokolü’nü 2015 yılında onaylamıştır.
Odak: Erişilebilirlik, makul düzenleme (reasonable accommodation) reddi ve ayrımcılık. Protokol, bireysel başvurunun yanı sıra sistematik ihlallerde Komite’ye soruşturma (inquiry) yetkisi de verir.
5. Çocuk Hakları Komitesi (CRC) – 3. İhtiyari Protokol Türkiye, Çocuk Haklarına Dair Sözleşme’nin (CRC) iletişim usulüne ilişkin 3. İhtiyari Protokolü’ne (OP-IC) taraftır. Çocuk hakları ihlallerinde, iç hukuk yolları tüketildikten sonra bu Komite’ye bireysel başvuru yapılabilir.
6. OPCAT ve Ulusal Önleme Mekanizması (NPM) İşkenceye Karşı Sözleşme’nin Seçmeli Protokolü (OPCAT) kapsamında Türkiye’deki Ulusal Önleme Mekanizması (NPM) görevini Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu (TİHEK) yürütmektedir.
Durum: İşkenceyi Önleme Alt Komitesi (SPT), Türkiye ziyaretlerinde (örn. 2022) ve raporlarında; gözaltı güvenceleri ve geri gönderme merkezlerindeki koşullara dikkat çekmiştir. Uluslararası raporlarda TİHEK’in bağımsızlığının ve mali kaynaklarının güçlendirilmesi gerektiği vurgulanmaya devam etmektedir.
Özet ve Strateji Türkiye; HRC, CAT, CEDAW, CRPD ve CRC altında bireysel başvuru kabul eden 5 temel mekanizmaya taraftır. Hukukçular için strateji; ihlalin konusuna (örn. sınır dışı riskinde CAT, çocuk haklarında CRC) göre doğru sözleşme organını (treaty body) seçmektir. Bu mekanizmalar, AİHM yükünün arttığı dönemlerde etkili birer alternatif hukuk yolu oluşturmaktadır.
İlgili Linkler
BM’DEN TÜRKİYE’YE “KEYFİ TUTUKLULUK” UYARISI
