İstinabe; Bir mahkemenin veya savcılığın, başka bir ülkedeki mahkemeden ya da adlî makamdan belirli bir usul işlemini kendi adına yapmasını istemesidir.

Uluslararası düzeyde bu, genellikle:

• Tanık dinlenmesi,
• Taraf beyanının alınması,
• Bilirkişi incelemesi yapılması,
• Belge ve delillerin toplanması,

gibi işlemler için kullanılır.

Yani uluslararası istinabe:

Bir ülkedeki yargı merciinin, başka bir ülkeden “Benim yerime şu işlemi yap, sonucu bana gönder” ricasını resmî ve hukuki bir kanaldan iletmesidir.

Bu süreç, ceza davalarında da hukuk/ticari davalarda da karşımıza çıkabilir.

Uluslararası İstinabenin Amacı ve Hukukî Temeli

Uluslararası istinabenin temel amacı:

• Sınır aşan uyuşmazlıklarda adaletin sağlanması,
• Delillerin kaybolmaması,
• Tarafların ve tanıkların başka ülkede olması nedeniyle yargılamanın kilitlenmesini önlemektir.

Artık insanlar, şirketler, sözleşmeler, bankalar, platformlar tek bir ülke sınırına bağlı değil. Bu yüzden:

• Bir davanın tarafı bir ülkede,
• Tanığı başka bir ülkede,
• Belgeler ve kayıtlar farklı bir ülkedeki şirkette olabilir.

Uluslararası istinabe, tam da bu durumlar için vardır ve:

• İkili ya da çok taraflı sözleşmelere,
• Ülkelerin iç hukukundaki milletlerarası usul hükümlerine,
• Ceza alanında karşılıklı adli yardımlaşma anlaşmalarına dayanır.

Ceza Davalarında ve Hukuk/Ticari Davalarda İstinabe

Uluslararası istinabe tek tip bir kurum değildir; içinde iki temel alan barındırır:

1. Ceza Davalarında İstinabe (Adlî Yardım)

Ceza alanında istinabe, çoğu zaman:

• Tanıkların veya şüphelilerin bir başka ülkede dinlenmesi,
• O ülkedeki banka kayıtlarının, telefon dökümlerinin, kamera kayıtlarının temini,
• Arama–elkoyma, delil muhafazası gibi işlemler

için devreye girer.

Bu tür işlemler için genellikle:

• Karşılıklı adlî yardımlaşma anlaşmaları,
• Devletler arası ceza işbirliği sözleşmeleri,
• Merkezî makamlar (örneğin Adalet Bakanlığı)

üzerinden yürüyen daha kapalı ve resmî bir süreç vardır.

Ceza Usul Yasamızın 196. maddesine göre alt sınırı 5 yıl ve daha az olan suçlar bakımından istinabe yoluna başvurulabilinir.

2. Hukuk ve Ticari Davalarda İstinabe

Hukuk (örneğin boşanma, velayet, miras) ve ticari davalarda (örneğin alacak, sözleşme, ticari uyuşmazlık) istinabe ise:

• Bir tanığın başka ülkede mahkeme huzurunda dinlenmesi,
• Oradaki bir resmi kurumdan ya da bankadan belge temini,
• Yerinde keşif/bilirkişi yapılması

gibi işlemler için kullanılır.

Bu alanda:

• Milletlerarası özel hukuk ve usul hükümleri,
• Özellikle bazı Lahey sözleşmeleri (tebligat, delil sözleşmeleri)

çerçeveyi belirler.

Uluslararası İstinabe Nasıl İşler? (Temel Adımlar)

Detaylar ülkelere ve sözleşmelere göre değişebilir, ama süreç genelde şu adımlarla ilerler:

1. Talebi doğuran dava
   • Bir ülkede açılmış bir ceza veya hukuk davası vardır.
   • Hakim veya savcı, davanın sağlıklı yürüyebilmesi için başka ülkede bir işlem yapılmasına ihtiyaç duyar (tanık orada, belge orada vb.).
2. İstinabe talebinin hazırlanması
   • İlgili mahkeme veya savcılık, hangi işlemin yapılmasını istediğini ayrıntılı biçimde yazar:
     • Kimin dinleneceği,
     • Hangi soruların sorulacağı,
     • Hangi belgelerin isteneceği,
     • İşlemin hangi usule göre yapılacağı vb.
3. Talebin yetkili makama iletilmesi
   • Birçok ülkede, uluslararası istinabe talepleri doğrudan yabancı mahkemeye gönderilmez.
   • Önce ülke içindeki merkezî makama (çoğu zaman Adalet Bakanlığı) iletilir.
4. Devletler arası iletim
   • Merkezî makam, talebi:
     • Taraf olunan sözleşmelere,
     • İkili anlaşmalara ve
     • Karşılıklılık ilkesine
       göre diğer ülkenin yetkili makamına gönderir.
5. Yabancı ülkede işlemin yapılması
   • Talep edilen ülkedeki mahkeme veya savcılık, kendi hukukuna uygun şekilde istenen işlemi yapar.
   • Tanığı dinler, belgeyi toplar, bilirkişi incelemesini yaptırır vb.
6. Sonucun geri gönderilmesi
   • İşlemler tamamlandıktan sonra tutanaklar, belgeler, kayıtlar yine resmi kanallar üzerinden talep eden ülkeye geri gönderilir.
   • Böylece deliller, esas davanın görüldüğü mahkemenin dosyasına girer.

Tebligat ve İstinabe Arasındaki Fark

Uluslararası yargı işbirliğinde sık karışan iki kavram vardır: tebligat ve istinabe.

• Tebligat, kısaca:

Mahkeme veya idari bir belgenin (dava dilekçesi, duruşma günü, karar vb.) ilgili kişiye resmî olarak bildirilmesidir.

• İstinabe ise:

Bir usul işleminin (tanık dinleme, belge toplama, keşif vb.) başka bir ülkenin yargı organı tarafından yapılmasının istenmesidir.

Yani:

• Tebligat: “Bu belgeyi şu kişiye resmî olarak ulaştır.”
• İstinabe: “Şu kişiyi mahkeme huzurunda dinle, şu belgeleri topla ve sonucunu bana gönder.”

İkisi çoğu zaman aynı sözleşmelerde birlikte düzenlenir, ama işlevleri farklıdır.

Uluslararası İstinabenin Önemi (Neden Giderek Daha Fazla Kullanılıyor?)

Günümüzde uluslararası istinabe, hem ceza hem özel hukuk alanında giderek daha önemli hale geliyor. Bunun birkaç nedeni var:

1. Hareketlilik ve göç
   • İnsanlar başka ülkelere taşınıyor, çalışıyor, evleniyor, boşanıyor.
   • Tanıklar, taraflar, mirasçılar çoğu zaman farklı ülkelerde yaşıyor.
2. Uluslararası ticaret ve şirketler
   • Şirketler farklı ülkelerde şube, iştirak, banka hesabı bulunduruyor.
   • Ticari uyuşmazlıklarda delillerin bir kısmı başka ülkelerdeki kurum ve bankalarda oluyor.
3. Dijital deliller ve platformlar
   • Veriler bulut sistemlerinde, yurt dışı sunucularda tutuluyor.
   • Sosyal medya, mesajlaşma uygulamaları, e-posta sağlayıcıları çoğunlukla farklı ülkelerde yerleşik.

Uluslararası İstinabe Hakkında Sık Karıştırılan Noktalar

1. “İstinabe, davayı başka ülkeye taşımak mıdır?”
   Hayır. İstinabe, davanın hangi ülkede görüleceğini değiştirmez.
   Dava, açıldığı ülkede devam eder; sadece belirli işlemler başka ülkede yapılır.
2. “İstinabe ile kişi yargılanmak üzere başka ülkeye gönderilir mi?”
   Hayır. Bu, iade kurumunun konusudur.
   İstinabe, kişiyi değil, işlemi “yurt dışına” gönderir: tanık orada dinlenir, belge oradan alınır.
3. “Yabancı mahkeme bizim istediğimiz gibi mi davranmak zorunda?”
   Yabancı mahkeme, genellikle kendi usul hukukuna göre hareket eder.
   Talep eden ülkenin istekleri dikkate alınır ama her zaman bire bir uygulanmayabilir.