Keyfî Tutuklamalar Çalışma Grubu (WGAD)
Keyfî Gözaltılara İlişkin BM Çalışma Grubu (WGAD), iç hukuk yollarının etkisiz kaldığı durumlarda bireylerin özgürlük ihlallerini hızlı bir şekilde uluslararası alana taşıyabildiği en önemli mekanizmalardan biridir. Devletlerden açıklama talep eden, keyfî tutuklamaları kategori bazlı olarak değerlendiren ve ihlal tespiti halinde serbest bırakma ile tazminat gibi güçlü tavsiyeler sunan WGAD, Türkiye’de özellikle OHAL dönemi vakalarında sıkça başvurulan ve etkili sonuçlar üreten bir süreç işletmektedir. Bu bölümde WGAD’ın ne yaptığı, nasıl başvurulduğu ve Türkiye’deki uygulamadan örnekler kısa bir çerçevede özetlenmektedir.
Keyfî Tutuklamalar Çalışma Grubu (WGAD), Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Konseyi tarafından 1991 yılında kurulmuş, sözleşme temelli olmayan ancak bireysel başvuruları kabul eden özel bir mekanizmadır. WGAD, keyfî özgürlükten yoksun bırakma vakalarını inceleyerek devletlerden açıklama talep eder, ihlal tespitinde bulunur ve tavsiyeler sunar.
Bu mekanizma, özellikle iç hukuk yollarının etkisiz kaldığı veya başvuru yapılamadığı durumlarda, bireyler için hızlı görünürlük ve uluslararası müdahale imkânı sağlar.
WGAD’ın Yetki Alanı ve Görevleri
- Keyfî gözaltı ve tutuklamaları incelemek: Hukuki dayanağı olmayan, adil yargılanma hakkı ihlal edilmiş veya ayrımcılığa dayalı özgürlükten yoksun bırakma vakaları.
- Devletlerden bilgi talep etmek: Başvuru üzerine ilgili devlete olayla ilgili açıklama yapması için genellikle 60 gün süre tanınır.
- Görüş (Opinion) yayımlamak: Tarafların beyanları ve deliller ışığında, gözaltının keyfî olup olmadığına dair karar verir.
- Tavsiye sunmak: İhlalin giderilmesi, mağdurun serbest bırakılması, tazminat ödenmesi gibi önerilerde bulunur.
- Acil müdahale (Urgent Appeal): Hayati risk taşıyan durumlarda hızlı yazışma süreci başlatılır.
Başvuru Süreci:
WGAD, bireyler, aile üyeleri, avukatlar, STK’lar veya insan hakları savunucuları tarafından yapılan başvuruları kabul eder. Başvuru için iç hukuk yollarının tüketilmesi şartı aranmaz.
Başvuru İçeriği:
- Kişinin kimliği, gözaltı/tutuklama tarihi ve yeri.
- Gözaltının hukuki dayanağı (varsa).
- İddia edilen hak ihlalleri (örneğin: savunma hakkı engeli, mahkemeye çıkarılmama, ayrımcılık).
- Mevcut hukuki süreçler ve sonuçları.
- İhlalin uluslararası hukukla bağlantısı (özellikle ICCPR, UDHR).
WGAD, başvuruyu aldıktan sonra:
- Devlete bildirim gönderir ve bilgi talep eder.
- Tarafların beyanlarını değerlendirir.
- Görüşünü yayımlar ve tavsiyelerde bulunur.
- Takip süreci başlatabilir (özellikle ciddi ihlallerde).
Keyfî Gözaltı Kategorileri:
WGAD, gözaltı vakalarını 5 kategori altında değerlendirir:
Kategori I – Hukuki dayanak olmadan gözaltı.
Kategori II – İfade özgürlüğü, toplanma özgürlüğü gibi hakların kullanımı nedeniyle gözaltı.
Kategori III – Adil yargılanma hakkının ciddi ihlali.
Kategori IV – Sığınmacı, göçmen veya mültecilere yönelik keyfî gözaltı.
Kategori V – Ayrımcılığa dayalı gözaltı (ırk, din, cinsiyet, siyasi görüş vb.).
Türkiye ile İlişkisi:
WGAD, Türkiye’de özellikle OHAL döneminde yapılan başvurulara ilişkin çok sayıda görüş yayımlamıştır. Bu görüşlerde:
- ByLock kullanımı, sendika üyeliği, gazete aboneliği gibi gerekçelerle yapılan tutuklamaların keyfî olduğu tespit edilmiştir.
- Türkiye’ye serbest bırakma, tazminat ödeme, yargılamanın yeniden yapılması gibi tavsiyelerde bulunulmuştur.
- WGAD, Türkiye’den gelen başvurulara ilişkin olarak kategori II ve III ihlallerini sıkça gündeme getirmiştir.
İlgili Linkler
BM’DEN TÜRKİYE’YE “KEYFİ TUTUKLULUK” UYARISI
